داوری

داوری و انواع آن

پیشگفتار

ممکن است شما برخلاف اسم دادگاه که بارها نام آن را به عنوان نهاد دادخواهی شنیده اید،کمتر نام نهاد داوری به عنوان مرجع رسیدگی به اختلافات، به گوشتان خورده باشد. اما همیشه این سوال وجود دارد که داوری چیست ؟پس در این مقاله سعی می کنیم شما را با مفهوم داوری،انواع داوری، مزایا و معایب داوری ،روند انجام داوری،شرایط موافقت نامه داوری و انتخاب داورآشنا کنیم.همچنین در پایان درخصوص اینکه چگونه موافقت نامه داوری منعقد کنید شما را راهنمایی می کنیم.

در مقالات بعدی در خصوص چگونگی گنجاندن شرط داوری در قرارداد، آیین رسیدگی در داوری و اجرای رای داور،سخن خواهیم گفت.

مقدمه

داوری یکی از روشهای حل و فصل اختلافات است که در بسیاری از نظامهای حقوقی، از جمله حقوق ایران، مورد توجه قرار گرفته است. این روش به طرفین اختلاف این امکان را میدهد تا به جای مراجعه به دادگاه، با انتخاب یک یا چند داور به حل و فصل اختلافات خود بپردازند.

تعریف داوری

داوری چیست؟

داوری فرآیندی است که در آن طرفین اختلاف، به جای دادگاه، یک یا چند فرد مستقل و بیطرف (داور) را برای حل و فصل اختلاف خود انتخاب میکنند. این فرآیند معمولاً غیررسمی تر و سریعتر از دادگاه است و تصمیم داوران معمولاً نهایی و لازم الاجرا است.

قوانین مربوط به داوری در ایران

در حقوق ایران، داوری در مواد ۴۵۴ تا ۵۰۱ قانون آیین دادرسی مدنی مورد بررسی قرار گرفته است. این مواد به تبیین شرایط و نحوه انجام داوری، انتخاب داوران، وظایف و اختیارات آنها و نحوه اجرای رأی داوران پرداخته اند.

گاه شما به موجب قانون و اجبار ناشی از قانون مجبور به رجوع به داوری هستید.در اختلافات بازار بورس و اوراق بهادار، اختلافات قرارداد پیش فروش ساختمان، خصوصی سازی، قراردادهای پیمانکاری و اختلافات خانوادگی (طلاق) رجوع به داوری اجباری می باشد.

 

گاه نیز افراد به اختیار توافق می کنند که برای حل اختلافی که اکنون  به وجود آمده (خواه در دادگاه مطرح شده باشد یا نشده باشد) یا  اختلافی که در آینده ممکن است پیش بیاید،به داوری رجوع کنند.(توجه کنید :برای هر اختلافی نمی توان با توافق به داوری رجوع کرد.)

انواع داوری

در حقوق ایران، داوری به دو دسته داخلی و بین المللی تقسیم میشود

داوری داخلی:

داوری است که در آن هر دو طرف اختلاف، تابعیت ایرانی دارند و موضوع اختلاف نیز به طور کامل در داخل کشور رخ داده است. قوانین حاکم: این نوع داوری تحت قانون آیین دادرسی مدنی ایران قرار دارد.

داوری بین المللی:

داوری است که در آن حداقل یکی از طرفین اختلاف، تابعیت غیرایرانی دارد یا موضوع اختلاف به نحوی با بیش از یک کشور مرتبط است.  قوانین حاکم: این نوع داوری تحت قانون داوری تجاری بین المللی ایران قرار دارد.

داوری مزایا و معایبی دارد که بسته به اهداف اشخاص،اشخاص انتخاب می کنند که به جای رجوع به مرجع قضایی دادگاه به داوری رجوع کنند.این مزایا و معایب در ذیل آمده است:

مزایای داوری

سرعت: داوری معمولاً سریعتر از رسیدگی قضایی در دادگاه ها انجام میشود.

هزینه کمتر: هزینه های داوری معمولاً کمتر از هزینه های دادرسی است.

تخصص: طرفین میتوانند داورانی با تخصص در زمینه اختلاف خود انتخاب کنند.

حفظ محرمانگی: جلسات داوری به صورت خصوصی برگزار میشوند و اطلاعات محرمانه باقی میمانند.

قابلیت اجرایی: آرای داوری معمولاً به راحتی قابل اجرا هستند و بسیاری از کشورها آن را به رسمیت میشناسند.

 

معایب داوری

محدودیت های قانونی: برخی اختلافات طبق قانون نمیتوانند از طریق داوری حل و فصل شوند.

هزینه های بالای داوری خصوصی: در مواردی، هزینه های داوری میتواند بیشتر از دادگاه باشد، به خصوص در داوری های بین المللی

محدودیت در تجدیدنظر: امکان تجدیدنظر بر رأی داوری معمولاً محدودتر از دادگاه است

 

روند انجام داوری چیست

۱.انعقاد موافقتنامه داوری: طرفین باید توافقنامه ای کتبی برای ارجاع اختلاف به داوری تنظیم کنند.

۲.انتخاب داور یا داوران: طرفین میتوانند خود داور یا داورانی را انتخاب کنند یا از یک نهاد داوری بخواهند این کار را انجام دهد.

۳.برگزاری جلسات داوری: جلسات داوری برگزار شده و طرفین مدارک و ادله خود را ارائه میدهند.

۴.صدور رأی داوری: داوران پس از بررسی مدارک و شنیدن اظهارات طرفین، رأی خود را صادر میکنند.

 

۱.موافقت نامه داوری:

به دو شکل شما میتوانید برای حل اختلاف خود موافقت نامه داوری داشته باشید:

۱)قرارداد داوری:طرفین می توانند با توافق یکدیگر،اختلاف خود را خواه در دادگاه طرح شده باشد یا نشده باشد و در هر مرحله رسیدگی(حتی چنانچه پرونده در دیوان عالی کشور درحال رسیدگی باشد)به داوری ارجاع دهند.

۲)شرط داوری:این نوع داوری زمانی مورد توافق قرار می گیرد که اختلافی در بین نیست و ممکن است هرگز نیز پیش نیاید.در این نوع داوری افراد ضمن معامله ای که انجام می دهند،متعهد می شوند که در صورت اختلاف به داوری رجوع کنند.

شرایط موافقت نامه داوری

موافقت نامه ی داوری خواه به صورت قرارداد داوری و یا به شکل شرط ضمـن عقد واقع شود باید دارای شرایطی باشد.

۱)طرفین موافقت نامه داوری باید اهلیت داشته باشند:

اهلیت در دعاوی به معنای توانایی قانونی فرد برای انجام معاملات و تصرفات مالی است. شرایط این اهلیت در دعاوی مالی یعنی: فرد باید بالغ، عاقل و رشید باشد تا بتواند در دعاوی مالی شرکت کند. افراد صغیر، مجنون و سفیه از اهلیت در دعاوی مالی برخوردار نیستند.

اهلیت در دعاوی غیرمالی به معنای توانایی قانونی فرد برای انجام اعمال حقوقی غیرمالی است. این شامل مواردی مانند ازدواج، طلاق، حضانت و ولایت میشود. در این دعاوی عاقل و بالغ بودن فرد کافی است.

پس موافقت نامه ی داوری را اشخاصی می توانند منعقد نمایند که  اهلیت اقامه ی دعوا دارند . کافی است که طرفین اهلیت اقامه دعوایی که به داوری ارجاع میشود را دارا باشند، اگرچه برای اقامه ی سایر دعاوی اهلیت نداشته باشند بنابراین شخص بالغی که به سن هجده سال تمام نرسیده و حکم رشد نیز دریافت ننموده(رشید نیست) اگرچه حق اقامه دعوا در مورد امور مالی ندارد ولی میتواند در سایر موارد مربوط به خود دخالت و از جمله اقامه ی دعوا نماید و یا طرف دعوا قرار گیرد. در نتیجه چنین شخصی در امور غیر مالی خود حق انعقاد موافقت نامه ی داوری نیز خواهد داشت.

۲)قابلیت ارجاع اختلاف موضوع موافقت نامه به داوری:

در حقوق ایران، برخی موضوعات  وجود دارند که نمی توان آن ها را به داوری ارجاع داد. این موارد شامل موارد(نکاح (ازدواج) و فسخ نکاح،طلاق،دعوای اثبات نسب، امور مربوط به ورشکستگی وکلیه امور کیفری)است. پس در این موارد نمی توانید موافقت نامه داوری منعقد کنید.

 

۳)مشخص نمودن موضوع داوری و داور

قرارداد داوری توافقی است که به موجب آن طرفین اختلاف و نزاع ایجاد شده را به داوری یک یا چند شخص واگذار مینمایند. بنابراین انعقاد قرارداد داوری تابع وجود منازعه و اختلاف است که موضوع آن باید در قرارداد به گونه ی روشن مشخص شود.
البته مشخص نمودن موضوع اختلافی که به داور ارجاع میشود، در قرارداد داوری، به گونه ی عام کافی است؛ اما باید به اندازه ای روشن باشد که محدوده ی مأموریت داوران را مشخص نماید. در حقیقت داوران باید در محدوده ی مأموریت خود رسیدگی و اقدام به صدور رأی شایسته نمایند و ضمن اینکه نمیتوانند موضوعاتی را که در محدوده ی مأموریت آنها نیست مورد رسیدگی قرار دهند باید نسبت به تمامی موضوعاتی که داخل در آن محدوده است رسیدگی نمایند.

 

۴) شرایط و نحوه داوری:

شرایط و نحوه اجرای داوری باید در قرارداد مشخص شود، از جمله تعیین داور یا داوران، محل داوری، زبان داوری، و قواعد حقوقی حاکم بر داوری.

الف)انتخاب داور برای حل اختلاف به چند روش انجام میشود

۱)توافق طرفین: طرفین اختلاف میتوانند با توافق یکدیگر شخصی را به عنوان داور انتخاب کن

۲)انتخاب توسط شخص ثالث: در برخی موارد، شخص ثالثی که مورد اعتماد طرفین است، داور را انتخاب میکند.

۳)انتخاب توسط دادگاه: اگر طرفین نتوانند به توافق برسند، دادگاه میتواند داور را تعیین کند.

ب)در انتخاب داور، دو نوع ممنوعیت وجود دارد: مطلق و نسبی

ممنوعیت مطلق

ممنوعیت مطلق به این معناست که برخی افراد تحت هیچ شرایطی نمیتوانند به عنوان داور انتخاب شوند، حتی اگر طرفین توافق کنند. این افراد شامل موارد زیر هستند:

۱-اشخاصی که فاقد اهلیت قانونی هستند

۲-اشخاصی که به موجب حکم قطعی دادگاه از داوری محروم شده اند.

۳-کلیه قضات و کارمندان اداری شاغل در محاکم قضایی

 

ممنوعیت نسبی

ممنوعیت نسبی به این معناست که برخی افراد در شرایط خاصی نمیتوانند به عنوان داور انتخاب شوند، اما در سایر موارد میتوانند. این افراد شامل موارد زیر هستند:

۱-  کسانی که با یکی از اصحاب دعوا قرابت سببی یا نسبی تا درجه دوم از طبقه سوم دارند.

۲-کسانی که وکیل، کفیل یا مباشر امور یکی از اصحاب دعوا هستند یا یکی از اصحاب دعوا مباشر امور آنان باشد.

۳-کسانی که خود یا همسرشان وارث یکی از اصحاب دعوا باشند.

 

۵-مدت زمان داوری: مدت زمان مشخصی برای انجام داوری و صدور رأی تعیین شود تا روند داوری بیش از حد طولانی نشود.

۶-رضایت و امضای طرفین: قرارداد داوری باید به امضای طرفین رسیده باشد. این امر نشان دهنده توافق و تعهد طرفین به اجرای مفاد قرارداد است.

حال نکاتی چند برای تنظیم موافقت نامه داوری:

 داوری آنگاه خوب است که  موافقت نامه داوری روشن ،واضح  و دقیق نوشته شده باشد. عدم تنظیم مناسب قرارداد داوری زمان رسیدگی را حتی از زمان رسیدگی مرجع قضایی طولانی تر میکند زیرا که ابطال رای داوری  چیزی حدود ۲ سال زمان می‌برد و پس از آن چنانچه خواهان در دادگستری بخواهد اقدام کند زمان زیادی را از دست خواهد داد.

۱- از بندهای مبهم قراردادی اجتناب کنید . زیرا در مقام تردید، اصل بر صلاحیت مرجع قضایی است .مثلا نوشتن عباراتی مبهم چون عبارات زیر چندان مناسب نیست:

 به آقای الف در صورت اختلاف مراجعه شود.

نظر فلان شخص ، کمیته یا مرجع فصل الخطاب خواهد بود‌.

یا اختلافات با حکمیت فلانی حل و فصل خواهد شد.

از اساتید دانشگاه یا وکیل دادگستری… استعلام نظر خواهد شد .

 با میانجیگیری یا نمایندگی طرفین حل و فصل خواهد شد.

۲-از درج پیش شرط های دردساز شدیدا خودداری کنید.

اینکه درج شود ابتدا اختلاف از طریق گفتگو بررسی شود و در صورت عدم حصول نتیجه به داوری ارجاع شود. در خصوص اینکه عدم حصول نتیجه چه امری تلقی شود و چه کسی باید آن را اثبات کند،دچار مشکل خواهید شد.

یا اینکه درج شود در صورت بروز اختلاف کمیته کارشناسی تشکیل گردد و در صورت عدم حل اختلاف به داوری رجوع شود.در این مورد باید گفت که داوری می تواند همراه با کارشناسی و متخصصان انجام گیرد.این پیش شرط بودن کارشناسی،شما را دچار پروسه ی الزام به معرفی کارشناس خواهد کرد.

 

۳-عبارت حقوقی باید موجز و صریح باشد.

  مثلا عباراتی چون یک یا ۳ داور رسیدگی کنند،یا اختلاف ما از طریق دادگاه یا داوری رسیدگی خواهد شد،یا درج شود از طریق داوری کانون وکلا یا اتاق بازرگانی( که حتی  درمورد اینکه اتاق بازرگانی تهران یا ایران مدنظر است،به خوبی اظهار نظر نشود).

درج چنین عبارات مبهمی شما را دچار مشکل خواهد کرد و به مقصودتان که رسیدن به مزایای داوری است،نخواهید رسید.

 

۴-درج کنید که مدنظرتان داوری موردی است یا سازمانی. هر دو نوع از این داوری ها میتوانند در حل اختلافات مؤثر باشند، اما انتخاب بین آنها بستگی به نیازها و ترجیحات طرفین دارد.

 

داوری به دو نوع اصلی تقسیم میشود:

داوری موردی و داوری سازمانی.
هر کدام از این روش ها ویژگی ها و مزایای خاص خود را دارند:

داوری موردی

  تعریف: در این نوع داوری، طرفین اختلاف خود داور یا داوران را انتخاب میکنند و تمامی مراحل داوری از جمله تعیین تعداد داوران، قانون حاکم، و نحوه انتصاب داوران توسط خود طرفین مشخص میشود.

 مزایای داوری موردی:

 هزینه های اداری کمتر

انعطاف پذیری بیشتر در تعیین قوانین و مقررات داوری

معایب داوری موردی:

ممکن است طرفین در تعیین جزئیات داوری به توافق نرسند

عدم وجود نظارت سازمانی بر روند داوری

داوری سازمانی

  تعریف: در این نوع داوری، یک سازمان تخصصی در زمینه داوری مسئولیت اجرای روند داوری را بر عهده میگیرد. این سازمان ها مجموعه ای از قوانین و چارچوب های مشخص دارند که روند داوری را هدایت میکنند

 

مزایای داوری سازمانی:

وجود چارچوب های مشخص و قوانین ثابت

نظارت سازمانی بر روند داوری

استفاده از پیشنویس ها و لیست داوران سازمان

 

معایب داوری سازمانی:

هزینه های اداری بیشتر

انعطاف پذیری کمتر در تغییر قوانین و مقررات داوری

 

ما در ایران ۲ داوری سازمانی داریم :داوری اتاق بازرگانی ایران و داوری بازرگانی منطقه ای تهران،  اگرچه ممکن است طرفین به نهادهای مختلفی چون کانون های وکلا ،کانون کارشناسان  و …. ارجاع داده شود.

 

۶)تعداد داورها را به خوبی مشخص کنید

در صورت سکوت در خصوص تعداد داور در داوری موردی،سه نفر رسیدگی خواهند کرد.

۷)مدت داوری را تعیین کنید.

در خصوص مدت داوری بهتر است از ابتدا مدت منطقی‌ای معرفی کرد . در مورد اینکه داوران و طرفین اختیارتمدید مدت دارند اینکه تا چه مدت می‌توانند تمدید کنند را نیز تعیین کنید تا از نظر برخی قضات شرط مجهول باطل نباشد.

در صورت عدم تعیین مدت داوری بر اساس تبصره ماده ۴۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی، اگر مدت داوری در موافقتنامه داوری تعیین نشده باشد، مدت آن ۳ ماه خواهد بود. این مدت از روزی که موضوع برای انجام داوری به داور یا داوران ابلاغ میشود، آغاز میگردد.

۸)از عبارت(( داورمرضی الطرفین)) خودداری کنید.

زیرا چنانچه نتوانید با طرف مقابل درخصوص داور تواتفق کنید،شرط داوری شما منتفی شده و باید به دادگاه رجوع کنید و به اهداف خود از رجوع به داوری نخواهید رسید.

۹)درمورد هزینه ها و حق الزحمه ی داوران تعیین تکلیف کنید.

هرگز نگویید هر داوری پول  خود را از معرفی کننده خود دریافت کند زیرا  به استقلال داور خدشه وارد می‌شود، اگرچه  می‌توان نوشت که نهایتا هزینه داوری بر عهده چه کسی قرار می‌گیرد.

 

۱۰)در مواقعی که شخصی به نمایندگی موافقت نامه داوری را امضا می کند،حتما بررسی کنید که اختیار امضای این موافقت نامه را طبق اساسنامه داشته باشد.